150 jaar Huize Sint Jozef

Rene van Hal

In 2018 is het 150 jaar geleden dat het Sint Jozefgebouw aan de Steenhoffstraat is gebouwd Het is al een aantal jaren een Rijksmonument en een markant gebouw aan de doorgaande weg in Soest. Een mooi moment om terug te kijken in de geschiedenis van dit gebouw gedurende 150 jaren met verschillende eigenaren en een veelheid aan gebruikers. Het heuglijke feit zal ook een aantal keren in 2018 op een bijzondere manier worden herdacht, o.a. tijdens Koningsdag en de Open Monumenten Dagen.

Het initiatief

In het jaar 1851 werd Mgr. W. Steenhoff tot pastoor van de HH Petrus en Paulusparochie in Soest benoemd. Dit werd door velen als een wat vreemde stap in zijn carrière bestempeld. Dit omdat hij tot die tijd meer een wetenschapper (hoogleraar) was. Zijn belangstelling voor de zielzorg werd met deze benoeming in Soest wellicht gehonoreerd.
Voor Soest is zijn benoeming wel van groot belang geweest, omdat hij veel voor katholiek Soest heeft betekend. Hij was de voedingsbodem voor de verdere ontwikkeling van de katholieke gemeenschap in een periode dat de inwoners van Soest voor het grootste deel katholiek waren.

Huize Sint Jozef met nog Oegstgeester dakpannen. Rechts het schoolgebouw

De eerste jaren in Soest is hij vooral een bouwpastoor geweest. Als eerste werd in 1852/1853 een nieuwe HH Petrus en Pauluskerk gebouwd. De parochie verwierf vervolgens in maart 1853 in de directe nabijheid van de kerk een groot stuk bouwland waarop als uitvloeisel van de taak van de kerk op het gebied van onderwijs, bejaardenzorg en armenzorg het Sint Jozephgesticht als klooster zou verrijzen naast de later gebouwde schoollokalen voor diverse vormen van onderwijs (van kleuterschool, lagere school tot vglo). Het ontwerp van het gesticht was van architect A.C. Bleijs, die vooral in Noord-Holland verschillende kerken en gebouwen dienende als gesticht heeft ontworpen.

In 1868 werd het Sint Jozephgesticht gebouwd en op 15 september 1869 ingewijd.
Hoofddoel van de instelling was de verpleging van ouden van dagen, gecombineerd met verschillende vormen van onderwijs (bewaarschool, handwerkschool, een leerschool en in de eerste jaren een kweekschool).
Voor deze taken werd een beroep gedaan op de Zusters van Onze Lieve Vrouw van Amersfoort. Vanaf 1869 hebben zij deze rol op zich genomen en verder uitgebouwd in Soest. Ook in Soestdijk en later in Soest-Zuid hebben zij zich ingezet op de door de parochies opgerichte bewaarscholen/kleuterscholen. Ze hebben deze functies tot 1962 in Soest vervuld.

Benaming Sint Jozephgesticht
Het is niet te achterhalen waarom Sint Jozef, de partner van de H. Maria, is gekozen voor de naamgeving van dit gebouw. Wat opvalt is dat de schrijfwijze van Sint Jozef in die 150 jaar varieert. Er wordt gesproken over Sint Jozephgesticht, Sint Jozefgesticht, Sint Josephgesticht, Huize Sint Joseph. Boven de hoofdingang staat "Huize St. Jozef'. Verwarrend is door de jaren heen wel geweest dat er aan dezelfde Steenhoffstraat ook een verenigingsgebouw Sint Jozef heeft gestaan. In het begin werd dit gebruikt om de RK jongensschool (Bonifatiusschool) te huisvesten. Dit gebouw werd in de volksmond Sint Jozefgebouw genoemd.

De eerste eigenaar: HH Petrus en Paulusparochie
De HH Petrus en Paulusparochie was de initiatiefnemer voor het oprichten van het gesticht. Zij was de eerste eigenaar van de grond en het complex, dat uit meer opstallen bestond dan alleen het huidige nog overgebleven Sint Jozefgebouw. Op het terrein stonden ook onderwijslokalen, een boerderij, een grot, en schuren voor gereedschappen en boerenwagens. De boerderij zorgde voor een deel van de levensbehoeften van de bewoners van het Sint Josephgesticht. De bewoners waren voor zover mogelijk verplicht te werken op deze boerderij. Door de jaren heen zijn op het terrein verschillende nieuwe gebouwen verrezen, met name voor het katholiek onderwijs. Bijvoorbeeld voor de bouw en uitbreiding van de Sint Jozefschool in 1922 (heette eerder trouwens H. Michaëlschool), enige jaren later de Philomena Kleuterschool en de VGLO-school (Voorgezet Gewoon Lager Onderwijs, vergelijkbaar met het niveau van een huishoudschool). Het terrein waarop het Sint Jozephgesticht is gebouwd wordt in 1897 wat kleiner omdat voor de aanleg van de spoorlijn Utrecht — Baarn een deel moet worden verkocht.

Opmerkelijk is dat pas in 1914 wordt begonnen met de aanleg van elektriciteit in dit gebouw. Tot die tijd moest het licht overdag van buiten komen via de grote ramen die het gebouw rijk was. Daarnaast natuurlijk kaarsen en olielampen. Bij de inrichting van de ruimten moest daar rekening mee worden gehouden. Dat is met name zichtbaar in de vastgelegde discussie over de aanschaf en positionering van nieuwe schoolbanken in 1879. In het gebouw woonden gemiddeld ruim 50 personen, zusters en oudere mannen en vrouwen. De ouderen sliepen op grote slaapzalen terwijl elke zuster beschikte over een chambrette waarin een bed en een knielstoel kon staan. Veel privacy hadden de bewoners dan ook zeker niet.

Verkoop aan de gemeente Soest
Met het vertrek in 1962 van de Zusters van OLV van Amersfoort, brak er een periode aan waarin tussen de HH Petrus en Paulusparochie en de gemeente Soest werd overlegd over de verkoop van het complex met daarop onder meer het Sint Josephgesticht. Op 7 augustus 1963 werd de intentie tot aankoop voor een bedrag van fl. 350.000 door de gemeente Soest getekend. De daadwerkelijke overdracht vond pas enkele jaren later op 1 september 1965 plaats. Dit had te maken met het feit dat ook andere partijen hiervoor toestemming moesten geven. De parochie had toestemming nodig van het Aartsbisdom en de gemeente Soest van het Provinciebestuur. Daarbij speelde ook nog een discussie over het feit dat de gemeente vond dat de schoolgebouwen eigenlijk door de wijze van financiering hun eigendom waren geworden. De gemeente wilde natuurlijk niet dubbel betalen. Bovendien wilde de Provincie Utrecht van de gemeente Soest weten waarom zij dit gebouw zouden willen aanschaffen, waarvoor ze dit nodig zouden hebben. De gemeente dient namelijk geen verwerver van onroerend goed te worden.
In die correspondentie zien we dat de gemeente Soest dat onderbouwt met het voorstel om in het Sint Jozephgesticht het politiebureau te vestigen dat op de Van Weedestraat te klein werd, maar ook om er een nieuwe LTS in onder te brengen, hetgeen in de opstart naar LTS Eemland met groepen ook daadwerkelijk is gebeurd.
Vooruitlopend op de daadwerkelijke koop is de gemeente vanaf 1 september 1963 een huurovereenkomst aangegaan met de parochie voor het gebruik van het Sint Jozefgebouw. De op het complex liggende schoolgebouwen bleven natuurlijk gewoon in gebruik voor het onderwijs.

De gemeente Soest is uiteindelijk van 1965 tot 1986 eigenaar geweestvan het gebouw en is daarbij vooral verhuurder geweest. Diverse verenigingen en organisaties hebben ruimten gehuurd, waarbij Artishock (zowel de Stichting als de Vereniging) in die jaren hoofdgebruiker was. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de gemeenteraad in 1977 een discussie ontstond of het gebouw niet het Artishockgebouw zou moeten gaan heten. Daarvoor was geen raadsmeerderheid aanwezig. De raad bleef de voorkeur houden voor een neutrale naam als "Huize Sint Jozef'. Die naam heeft het ook nu nog en prijkt trouwens ook boven de voordeur.

Voor de gemeente was het bezit van een dergelijk gebouw geen eenvoudige opgave. Discussies over brandveiligheid, onderhoud, relatie met huurders had tot gevolg dat het beheer van het Sint Jozefgebouw verschillende malen op de agenda van de gemeenteraad prijkte. Op enig moment is er ook gekozen om een speciale beheercommissie met leden van de gemeenteraad en de huurders in te stellen, die regelmatig verslag moest uitbrengen over investeringen en andere zaken.
Eind jaren '70 was inmiddels ook het Dorpshuis De Borg in Overhees gebouwd, waar gelijksoortige problematiek aan de orde was en ook de bezetting van het gebouw te wensen overliet. De gemeenteraad nam het besluit om de activiteiten van de Stichting Kunstzinnige Vorming Artishock onder te brengen in De Borg, waardoor een groot deel van het Sint Jozefgesticht leeg kwam te staan.
In 1985 werd dan ook aan de gemeenteraad voorgesteld om het Sint Jozefgebouw af te stoten, wat natuurlijk tot grote onrust leidde bij de Vereniging Artishock, die als de voornaamste huurder in het Sint Jozefgebouw overbleef. Deze vereniging wilde zekerheid hebben over haar toekomst en nadrukkelijk als gebruiker van het Sint Jozefgesticht.

Gemeente Soest verkoopt Sint Jozefgesticht aan Jan Smeeing Beheer
Na eerdere besluitvorming in de gemeenteraad wordt op 20 juni 1986 het Sint Jozefgesticht te koop aangeboden in enkele kranten (Soester Courant, Telegraaf) alsmede de grond waarop dit gebouw was gevestigd. De grond is van beperkter omvang dan de aankoop in 1965 omdat de "schoolgebouwen" en omliggende grond deze keer niet in de aanbieding zijn begrepen. In totaal betreft het een oppervlakte van ongeveer 3500 m2. Op basis van taxatierapporten opteerde de gemeente voor een verkoopprijs van fl. 450.000.

Huize Sint Jozef zoals het er nu staat; foto René van Hal

Voor het complex meldden zich op basis van de inschrijving drie geïnteresseerden die bereid bleken dit te willen kopen.Aileende biedingen kwamen allemaal uit onder de vraagprijs. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat in de koop die volgde ook een verhuur van een deel van het gebouw tegen een tevoren vastgestelde huurprijs was opgenomen. Jan Smeeing Beheer wordt uiteindelijk de nieuwe eigenaar van het gebouw. Op 5 februari 1987 wordt de overdracht geformaliseerd.
De onderhoudsstaat van het gebouw vergde wel de nodige investeringen. Omdat het een historisch pand is en in die tijd nog een gemeentelijk monument zou de nieuwe eigenaar een beroep kunnen doen op de gemeentelijke subsidieregeling. Maar daar waren de eerste jaren na de aanvraag geen middelen voor beschikbaar, zodat pas later de aanpassingen zijn uitgevoerd. Met die aanpassingen werd tevens het gebouw met een zaalruimte uitgebreid aan de achterzijde van het Sint Jozefgesticht. Deze is vanaf 1991 verhuurd aan het Groot Gaesbeeker Gilde, dat deze ruimte heeft ingericht als Gildehuis.
Met Jan Smeeing Beheer als eigenaar heeft dit gebouw na 150 jaar nog steeds haar maatschappelijk georiënteerde functies behouden.

--

Architect A.G. Bleijs (1842-1912)
Het Sint Jozephgesticht was het dertiende gebouw dat onder zijn architectuur door bouwmeester Adrianus Cyriacus Bleijs was gebouwd. Zijn eerdere bouwwerken bevinden zich met name in de provincie Noord-Holland. Een van zijn bekendste is de Sint Nicolaaskerk in Amsterdam, schuin tegenover het Centraal Station. Architect Bleijs kwam oorspronkelijk uit Hoorn, maar had later zijn architectenbureau in Amsterdam. Hij is in deze stad ook een aantal jaren raadslid geweest. Door zijn werk aan het Sint Jozephgesticht leerde hij Soest als een aantrekkelijke gemeente kennen. Hij besloot in 1901 om naar Soest te verhuizen met zijn gezin met 9 kinderen. In Soest heeft hij slechts 3 jaar gewoond. Zijn kantoor in Amsterdam hield hij nog enkele jaren aan. Dit werd begin 1903 gesloten en de inventaris, waaronder vele bouwtekeningen, werd openbaar verkocht. Directe aanleiding was zijn benoeming in 1902 tot inspecteur van de Volksgezondheid in de Zuidelijke Provincies. Deze inspectie was ook verantwoordelijk voor de inspectie op bouwwerken. Dat zal ook de reden geweest zijn dat hij in 1904 naar 's-Hertogenbosch verhuisde.

A.C. Bleys, fotocollectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

---

In de volgende aflevering zal aandacht worden besteed aan de diverse gebruikers van dit gebouw in de afgelopen 150 jaar.

Literatuur:
- Uit de geschiedenis van Soest — deel 3; De Petrus en Paulusparochie door F.S.I. Knaapen
- 1000 jaar Kerkgeschiedenis in de Provincie Utrecht; studenten onderzoeken religieus erfgoed.
- Ex cantate; Kloosterleven, apostolaat en nieuwe spirit van actieve vrouwelijke religieuzen in Nederland in de 19e en 20e eeuw; Annelies van Heijst, Marjet Derks en Marit Monteiro.
- Diverse krantenberichten uit Soester Courant, Amersfoortse Courant, De Eembode e.a.
- Archiefstukken gemeente Soest aangaande parochie 1-1H Petrus en Paulus, Sint Jozefgesticht e.a. Met dank aan de heer Arjan Geers, gemeentelijk archief voor zijn medewerking.
- Uitgave "Vijftig jaar Artishock".
- Artikelen over het Sint Jozefgebouw in eerdere uitgaven van "Van Zoys Tot Soest" en met name de Annalen van het St. Josefsgesticht.