Datering oudste oorkonde van Soest

A.F.M. Reichgelt

In het laatste nummer van "Van Zoys" tot Soest heeft de redactie een oproep gedaan om te reageren op een artikel uit "Van Zoys tot Soest", 2e jaargang, nr. 1, zomer 1981, waarin iets is gezegd over de datum van oudste oorkonde betreffende Soest. Kennelijk blijft de onzekerheid knagen en ik zou me gelukkig prijzen als ik de redactie (en de lezers) hiervan kan verlossen. De kritiek van Peter van den Breemer op de datering van Pluim is terecht. De laatste heeft de gemeente indertijd op het verkeerde been gezet: soms is de waarheid simpeler dan we misschien wel zouden willen.
Inderdaad geeft het "Taschenbuch der Zeitrechnung" van Hermann Grotefend aan dat de Duitse keizers en koningen tot Philips van Zwaben (1198-1208) de Kerststijl (in navolging van de Karolingers) gebruikten (dus het jaar op 25 december lieten beginnen). Overigens werd daarna onder Philips van Zwaben en Frederik II niet de Paasstijl maar de Boodschapstijl gebruikt (naar het feest van Maria Boodschap 25 maart; in meer profane bewoordingen: het begin van de zwangerschap van Maria) [1]. De Boodschapstijl kende twee varianten: de Florentijnse die het jaar liet beginnen nâ Nieuwjaar of Kerstmis en de Pisaanse (die de betekenis van het feest van Maria Boodschap erg strikt nam) en het jaar liet beginnen negen maanden vóór Nieuwjaar of Kerstmis.
Terug naar de datering van de oorkonde. Circa 1000 lieten de keizers dus het jaar beginnen op kerstmis, m.a.w. een week eerder, maar dit heeft voor de datum van 3 februari geen gevolgen meer. Bij de Boodschapstijl of Paasstijl (met een wisselende datum) zou men nog in het oude jaar gezeten hebben en hadden we om de datum in de huidige tijdrekening om te zetten een jaar erbij moeten tellen. Over de datering verder nog het volgende. Hij bestaat uit vier elementen:
a. "Indictione IX"
b. "anno dominice incarnationis millesimo vicesimo octavo"
c. "anno autem domini Chonradi secundi regnantis IIII "
d. "imperio vero I"
De indictie is een cyclus van vijftien jaar, die men (op 25 december) drie jaar voor het begin van onze jaartelling liet beginnen. In feite gaf men alleen het jaar binnen de cyclus aan [2]. We hoeven 1028 alleen door 15 te delen. De rest van de deling vermeerderd met drie geeft dan de indictie. Hoewel de indictie in oorkonden vaak fout is aangegeven, verkeren we hier in de gelukkige omstandigheid dat 1028 en de indictie 11 wel overeenkomen.
b. is onze tijdrekening (dus vanaf de geboorte van Christus). Hier heb ik het al over gehad. Ten aanzien van c. en d. , het regeringsjaar van Koenraad II en het jaar vanaf zijn keizerskroning (die meestal later plaats had), heeft Peter van den Breemer al vastgesteld dat die overeenkomen met 1028.

Conclusie:
alle gegevens wijzen in de richting van 1028 als datum van de oorkonde, iets wat de samenstellers van het oorkondenboek van het Sticht Utrecht deel I uit 1920 ook al wisten. Ook zij dateerden de oorkonde op 1028. En in navolging van hen de meeste auteurs die zich met de oorkonde hebben beziggehouden (Gottschalk, Van Iterson, J.G.M. Hilhorst) . Heupers gaat uit van 1029 [3]. Hij geeft niet aan waarop hij dit baseert, maar volgens mij moet hij niet onbekend geweest zijn met de naspeuringen van Pluim in de archieven van de gemeente Soest (in het gemeentearchief bevindt zich nog een schoolschriftje uit 1929 waarin Pluim op verzoek van de toenmalige gemeentesecretaris Batenburg een deel van het register Oud Archief nummer 1 heeft getranscribeerd, dus in modern schrift heeft overgeschreven). Ik vermoed dat Heupers zich door Pluim heeft laten (mis)leiden. De Inventarisatie Historische Bebouwing, die wel de bron vermeldt, is op zijn beurt weer afgegaan op Heupers [4].
Tot slot iets over het verzoek van de redactie om informatie over andere oorkonden uit de elfde eeuw. Uit 1006 en 1050 dateren oorkonden (de eerste is terloops vermeld door Peter van den Breemer in zijn artikel van 1981) die door Tenhaeff als vals zijn afgedaan [5]. Deze beide oorkonden hebben overigens op dezelfde schenking betrekking. Hierover en over valse oorkonden meer in een volgend artikel. A.F.M. Reichgelt

NOTEN
[1] H. Grotefend, Taschenbuch der Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der Neuzeit (Hannover, 12e herziene druk 1982) p. 12.
[2] Grotefend, Taschenbuch, p. 8 en tabel VIII.
[3] E. Heupers. Beeld van Eemland. Bijdragen tot de geschiedenis en het volksleven van Baarn, Soest, Eemnes, Bunschoten-Spakenburg, Hoogland (Den Haag, 1968), p. 26.
[4] R. Blijdenstein e.a. Inventarisatie Historische Bebouwing gemeente Soest (Utrecht, 1988), p. XI.
[5] N.B. Tenhaeff. Diplomatische studies over Utrechtse oorkonden der 10e tot 12e eeuw (Utrecht 1913), pp. 213-248.