Oorlogsdagboek van tante Martha 1944-1945 deel 2

Hans van Hees

Eerder verschenen: Oorlogsdagboek van tante Martha 1944-1945 deel 1
Volgende deel: Oorlogsdagboek van tante Martha 1944-1945 deel 3

DEEL 2
Vervolg op het artikel uit de Van Zoys tot Soest december 2019 over de beleving van de laatste oorlogsmaanden en de bevrijding door een jonge Soester vrouw. Het dagboek is bewerkt door Hans van Hees.
Om de stijl en inhoud zoveel mogelijk te bewaren, hebben wij de tekst grotendeels in de originele stijl van het dagboek gelaten.

Hier en daar spreekt de emotie van de schrijfster. Bijvoorbeeld bij de bevrijding werden "foute" Nederlanders opgepakt en belaagd. De redactie is zich er van bewust dat de beleving daarvan als schokkend kan worden ervaren. Wij menen echter dat de intrinsieke beleving van de bevrijding voldoende waarde heeft, om de tekst authentiek te laten.

Maandag 4 september 1944
Ik zit hier te schrijven temidden van 't gewoel en geklets en de praatjes van de mensen. Er wordt beweerd dat ze vanmorgen in Maastricht waren. Volgens oom Theus had ie van de Rijkstelefoondienst gehoord, officieel dat ze in Tilburg zaten enz. enz. Als je de geruchten allemaal geloofde werd je gek, stapel stapelgek. Over de grote straat zijn allemaal troepen gekomen uit Frankrijk allemaal aan 't terugtrekken. Vanmorgen was 't eerst al een jubelstemming toen om kwart over 12 doorkwam dat ze in Brussel zaten, toen om 1 uur weer 't bericht van Maastricht. 't Was een reuze opgewekte stemming maar nu is 't een soort opgewonden paniek Tante Riek vertelde dat ze op de Beetzlaan mannen aan 't ophalen waren. Nu waren alle mannen weer 't Veen ingegaan, zei ze. Ze loopt te trillen op haar benen. Vader beweert dat de oorlog practisch al afgelopen is. Nou ik ben zo'n rare maar vóór ik 't zie geloof ik nog niks.
Ben, Wil en Lies moesten voor het eerst weer naar school. Nu hebben ze alweer vacantie. De Moffen hebben de school weer ingenomen. De meeste NSB-ers en Rijksduitsers zijn 'm gesmeerd naar Duitsland.

Gisteren hebben we een moorddadige aanval op Soesterberg gehad. Jenny en Annie Couwenberg en ik waren naar de zeilwedstrijd op de Eem geweest (bij de grote melm over laten zetten, wandelen tot de Badinrichting en toen weer over laten zetten). De Ruig won. We liepen terug door 't Baarnse bos toen er een luchtalarm was. Schieten jongens. Geen gebrek. Opeens zeg ik, jongens dat zijn bommen, eerst geloofden ze 't niet. Annie was zo bang en Jopie Lamers kneep hem ook. We wandelden verder. Bij Waal stond de blokploeg van de L.B.D.[1] o.a. Jaap Batenburg, Waal en Goossens. Er vielen heel wat bommetjes en er waren veel vliegtuigen. Toen 't nog niet veilig was, ben ik naar huis gegaan. Daar was tante Riek weer zo bang geweest, ze had plat op de grond gelegen enz.

Nadat 't weer veilig was zijn we naar Den Dolder gegaan. Vlak bij het lijntje Baarn-Utrecht lagen drie bomgaten. Toen we weer opstapten vond ik 't binnenwerk van een bom. 'n Mooie gedachtenis. De moffen zaten rustig te praten op 't gecamoufleerde afweergeschut. Op de terugweg over de Nieuweweg zagen we veel kapotte ruiten. Er bleken + 15 bommen gevallen te zijn in 't Veen achter Herwaarden. Nou 't zag er mooi uit. Gaten van wel 5 meter diep. Op 't huisje van Hilhorst zat geen pan meer, ruiten kapot, vloeren en zolder en raamkozijnen kapot. Bah, je moet 't maar treffen.

Gisteren hadden we er geen notie van dat 't zo snel zou gaan. Vader was juist banden aan 't maken met oranje erop, voor gekke Hein, die is gewoon gek voor de ondergrondse beweging Bello loopt nog maar meeste stoomtreinen zijn uitgevallen. Kom, ik ga naar bed, 'k ben blij dat ik geen last van zenuwen heb, ik heb rustig pakjes zitten maken. Wat zal de dag van morgen brengen? Nu voel je pas wat 't is altijd onder druk te moeten leven. Ik zal niet weten hoe hoog ik moet springen als het afgelopen is. Ik ben niet zo optimistisch. Het zal mij meevallen als we er zonder kleerscheuren afkomen.

Dinsdag 12 september 1944
Wat is er in dat weekje veel gebeurd. Eerstens is er van de hoop dat de Engelsen al in Nederland waren niet veel uitgekomen. Dinsdag* hoorde je van allerlei geruchten: de krijgsgevangenen in Vught waren vrij. Ze hadden Den Bosch bereikt. Rotterdam was in handen van de Engelsen en nu rukten ze op naar Den Haag Wij verwachtten ze 's avonds al bij ons maar er kwam niets. Op een nacht trokken er weer veel troepen door Soest heen. Die zijn toch aan 't roven gegaan. Ergerlijk gewoon. Ze trapten deuren in om fietsen weg te halen. Bij van Hees konden ze er niet in maar bij buurman Wansing een handkar en een fiets, bij Anselm (?), bij vd Breemer, in één woord langs de gehele grote straat. De mensen konden hun eigendommen, o.a. fietsen, handkarren, kinderwagens en dergelijke ergens in Hoevelaken, Harderwijk en sommige in Apeldoorn terug gaan halen. Een mooie toestand. Het geeft wel blijk van de wanorde waarin de legers zijn teruggetrokken. Verder is 't de hele week rustig geweest.

Gisterenavond, ik was aan 't zakjes plakken voor ome Theus, kwamen er opeens een stuk of twaalf vliegtuigen over. Een paar Tommies** kwamen in duikvlucht naar beneden en trokken zich boven ons op. Van zo dichtbij hadden we ze nog nooit gezien. Ze hebben de trein Baarn-Amersfoort beschoten. Gelukkig weinig of geen slachtoffers. Er wordt beweerd dat er gisteren 54 treinaanvallen zijn geweest. Ik zou voor geen goud op de wereld met de trein willen reizen. Je kunt 't beste thuis blijven. V/d Broek moest zijn bakfiets in Apeldoorn gaan terugzoeken en volgens hem lag de weg van Hoevelaken naar Apeldoorn bezaaid met uitgebrande auto's, allemaal in brand geschoten.

Vader is met meneer den Outer op de tandem naar oom Evert in Vught***. Men zegt hij zal er niet komen vanwege de gevechtszóne maar hij is om 4.30 weggegaan en om half één was hij nog niet terug

Ik weet niet of ik de komende twee maanden bij de baas blijf Als je altijd maar niets te doen hebt is 't ook niets. Ik heb toch nog een loopvlak op mijn fiets laten leggen. 't Kostte eventjes 15 gulden maar ik zal 't met zakjes plakken**** zien terug te verdienen. Want dat is ook oorlogswinst want f0,05 voor 'n zakje. Hij verkoopt ze weer voor f 4,50. Morgen is Vader jarig maar we weten niet wat we hem moeten geven. Er is niets te krijgen. We zouden een asbakje nemen f 5,90 voor een marmeren prul.

* Dinsdag 5 september: "Dolle dinsdag"
** De benaming Tommies stamt uit WO1 en staat voor Engelse soldaten.
*** Oom Evert (de kapper) zat in Vught sinds 13 januari 1944 gevangen; hij was door de Duitsers opgepakt als gijzelaar.
**** Waarschijnlijk zakjes om tabak in te doen; Vader verbouwde tabak, die werd gedroogd op de oven van oom Piet, in de schuur van oom Evert werd 't met de fietssnijmachine gesneden en daarna in zakjes gedaan en verkocht.

Zondag 17 september 1944
Eigenlijk niks geen zin om te schrijven maar het is wel belangrijk. Er is door de Amerikaanse zender om 4.45 uur omgeroepen dat er een grote luchtmacht met parachutisten is gedaald ten zuiden van de Rijn en Lek*. Dat is weer een nieuw hoofdstuk en waarschijnlijk het laatste in deze nare oorlogstijd. Zou ik nog in dit boek kunnen schrijven dat het vrede is of zou het dan al vol zijn? Vanmorgen ben ik nog bij Dien Beuken geweest in Berg en Bosch. Onder het bezoek kwamen er al veel Tommies over. Daarna weer luchtalarm en hevig mitrailleren. Toen alles weer rustig was (behalve Cor en de anderen, die hadden nog steeds pijn in hun buik) onder 't luchtalarm kwam Wim (van Hees). Hij had geholpen bij Marree op de Molenstraat. Daar was een bom ingeslagen en was de keuken en bijkeuken uitgebrand. Ze hebben gauw het hele huis leeggehaald. Ik ben daarna over de Zwarte weg** naar Amersfoort gegaan. In het barakkenkamp waren 2 barakken verbrand. In de Dollardstraat waren ook huizen getroffen. Toen, opeens stond een mof voor ons. Hij was zenuwachtig op een damesfiets, bezweet met smerige zwarte vegen op zijn gezicht en grote holle ogen. Wij weg Hij achter een paar mannen aan met geladen pistool. "Stehen bleiben". Toen moesten ze mee "arbeiten,munitionverladen". In hun zondagse pak hoor, er hielp niets aan. Ik zat wel even in mijn rikketik, ik was bang voor mijn fiets en voor die Mof Ik ben zenuwachtig de BW-laan afgefietst maar iedere keer als ik 'n Mof zag ging er weer een weesgegroetje naar de hemel.

Iedereen haalt hout, zelfs op kinderwagens laden ze het. Onze handkar is steeds in actie. 't Is een zielig gezicht al die vrouwen met hout te zien sjouwen maar soms is er maar 10 minuten gas in plaats van 2 uur. 't Is toch hopeloos. Met electriciteit moeten we ook gaan bekrimpen. De Moffen bij Tensen en naast Laseur en 't gesticht smeerden hem allemaal. Ze durven dat niet meer overdag te doen want dan worden ze gemitrailleerd. Vader zegt dat er doorgekomen is dat het spoorwegpersoneel moet staken en onderduiken. Jongens, jongens waar moet dat naartoe? Naar de vrede? Er zal in ieder geval nog een harde noot gekraakt moeten worden en in 't Land van Maas en Waal gaan er weer heel wat naar de hemel, vandaag.

* De slag bij Arnhem
** Peter van den Breemerweg

Dinsdag 19 september 1944
Oom Evert thuis. We kunnen het niet geloven. 'n Drom volk dat er stond ter verwelkoming 't Leek Prins Bernhard wel. En juichen en handen geven. 't Was hartroerend. Een paar Moffen hadden staan kijken, de tranen waren over hun wangen gestroomd. De hele familie is er naar toe gegaan. Van alles kreeg ie, kaas, wijn, vlees, jenever, biefstuk en wel 45 bloemstukken. Vader kwam thuis met het bericht dat de Tommies al in Woudenberg zaten. De Moffen gaven zich zomaar over. 'k Hoop het maar geloven doe ik het nog niet. De radio is tevoorschijn gekomen. Nu zal 't zo lang niet meer duren.

Dinsdag 26 september 1944
Bij Arnhem moest 't na een harde strijd overgegeven worden. Wat een terugslag Bah. Alles werd ineens somberder ingezien. Oom Evert wil zijn (kappers-)zaak gesloten houden tot na de oorlog. Dat is zo ver niet meer, denken we.

Maandag 2 october 1944
Er zullen 3000 vluchtelingen komen uit Arnhem en omstreken. Er is een comité gevormd, o.a. Rasch en Nijhuis enz. De jongens van de verkennerij zijn ingeschakeld als ordonnans. 't Parochiehuis is hulppost 1. Eemland hulppost 2.

Donderdag 5 october 1944
Vanmiddag zijn we geschrokken. Een Duitse auto stopt op de hoek. Kriel zit erin, Gerard de Beer, die van Reehorst Pikken een man mee die met Arie Stalenhoef staat te praten (uit A'dam) en ook Kees Blankenstein komt eraan fietsen, moet zo zijn fiets afgeven aan zijn vader en moet mee. Allemaal werken aan de spoorlijn bij Soestduinen om die vrij te maken. 't Is toch treurig. De mannen durven de straat niet meer op.

Vrijdag 6 october 1944
De jongensordonnansen zijn afgeschaft. Nu kwam Frits vragen of ik 't wou doen. Toen ben ik 't geworden. Vandaag zijn er weer mannen opgepikt.

Zaterdag 7 october 1944
Ik zou bij van Hees Cors fiets gaan halen maar bij de Oude kerk stond de landwacht te vorderen. Ik m'n fiets maar weggebracht. De evacuées vertellen griezelige verhalen over bombardementen enz. Amersfoort is gesloten. Ze halen er de mannen weg om in de Ifssellinie te gaan werken. 5800 man moeten ze er weggehaald hebben. Schoten de Tommies maar n's wat op. 't Wordt nu drukkend. Vooral eten. We hebben nog maar weinig aardappelen. 't Is echt een zenuwtoestand.

Vrijdag 13 october 1944
Reuze veel evacuées zijn er aangekomen.Er moest een schilderspatroongezin met 7 kinderen ondergebracht worden. Wij kregen er drie, tante Riek (en oom Theus) drie en tante Cor (en oom Piet) twee. We hadden niet beter kunnen treffen. Gezellige joviale lui. Je kon merken dat ze 't sjiek gewend waren. Enfin, ik heb ze niet zo gesproken, het was te druk. We rekenden op ongeveer 50 evacuées en er kwamen er ongeveer 300. Allemaal in de Openbare school, op stro. Eng gewoon.
Alles door elkaar en muf ruiken. Je schoot vol als je al die ellende zag. En ze hadden allemaal zo'n honger. En wij konden ze maar 1 sneetje geven. Soep op, koffie op. Hopeloos gewoon. Tot half tien zijn we bezig geweest, zo druk dat we van het bombardement op Amersfoort niets gemerkt hebben. Toen ik buiten kwam, zag ik de rode gloed. De evacuées waren onder de granaten doorgereden. Er was een munitietrein geraakt. Ik was doodop, allemaal trouwens, maar ik kon niet in slaap komen.

Zaterdag 14 october 1944
Om 7 uur waren we al weer aan het werk. Ik waste de kinderen. Ontzettend veel hadden zweertjes. Allemaal door vervuiling. Ook veel onrein op 't hoofd. Ze hadden zich in lang niet kunnen wassen.
Jan de Beer was jarig We hebben hem een boek gegeven en bloemen en hem gehuldigd. 's Middags kregen we wijn. 't Was gezellig druk. Tot kwart voor 8 in de Openbare school geweest.

Zondag 15 october 1944
Meisjes ordonnansen afgeschaft. Jongen voor gekomen. Anny Nijhuis was jarig en Jan de Beer had pannenkoeken gebakken. 't Viel zo reuze in de smaak. Ik ben metBetsnog even wezen fietsen naar Soestduinen, Openluchtteater, de Eng. We hebben mooie herfstbladeren gezocht. 100 Jongens zijn vanochtend in Amersfoort gaan werken. Vrijwillig anders werd de burgemeester gepakt. Ze zijn teruggekomen om 5 uur en morgen gaan ze niet meer. Dus we verwachten razzia's. Ze moesten de spoorlijn vrijmaken.

Maandag 16 october 1944
's Morgens naar kantoor, 's middags naar Evacuatie-Bureau. Daar was het nogal druk omdat de jongens er niet op uit dorsten. Er was wel niets aan de hand maar je weet het niet. Op straat zag ik allemaal briefjes tegen de boom geplakt. De Ortskommandant maakte bekend dat alle mannelijke inwoners van 17-45 jaar ( uitgezonderd die van Soesterberg) zich heden vrijwillig moesten melden voor werkzaamheden op 't station Amersfoort op de navolgende plaatsen: Soestdijk: Braamhage Soest: Trein 8.28 Gereedschap: spa of schop meebrengen.
't Was een drukte in Soest. Iedereen wilde het dorp uit maar 't was afgezet. Veel mannen gingen 't Veen in of de duinen. Toch zijn er ook een hoop gegaan wat niet hoefde als je het een beetje kwiek aanlegde. Ton en Geer Beuken werden onderweg opgepikt. Die moesten mee. 's Avonds werd Geer losgelaten op zijn brandweerbewijs. Ton moest mee maar is van de wagen gesprongen en heeft de verdere nacht in Birkhoven doorgebracht. Tussen al die Moffen in 't bos!

Dinsdag 17 october
Op het evacuatie Bureau was 't rustig Geen evacuées. Maar ("x") op het Nieuwerhoekplein had zijn evacuées niet goed behandeld en is er toen uitgezet. De knokploeg moest 'm dat leveren. Die mensen krijgen nu het huis en hij de winkel en schuur. Ze hadden een kwartier bedenktijd.

Woensdag 18 october 1944
Onze evacuées zijn vandaag vertrokken met een vrachtwagen naar Sloterdijk. Twee lui van 't Rode Kruis zijn 'm wezen halen.

Donderdag 19 october
Naar Amersfoort en Hilversum geweest. Ik had mijn ordonnans-band om. In Hilversum ging 't gerucht van fietsen vorderen. Maar daarvan heb ik niets gemerkt. Ze sleepten munitie uit 't bos bij de Lage Vuursche naar Hilversum. In Amersfoort zijn veel huizen beschadigd. 't Had er erg gespookt, vooral met het aanmelden. 500 soldaten liepen over de straat en 5 man doorzochten de huizen. Er waren veel mannen zich gaan melden. Men spreekt over 5000. De aardappelrooiers op het kamp zijn weer gepikt. In 't Veen zijn Vliegende Hollanders gevonden: uitgegooid door de Royal Air Force.

Vrijdag 20 october 1944
Vandaag de Grüne Polizei op bezoek gehad. Ze kwamen om auto's. Enfin, ze hebben de wagen gauw ontdekt. Toen benzine. Dat was er niet. Daarna gingen ze naar boven. Daar vonden ze twee motoren. Ze foeterden even. 't Was ontdekt! Ook vorderden ze de banden. Vader zei dat ie maar één paar had. Dat moest hij erom doen en de volgende morgen zouden ze ze komen halen. Vader was juist bezig om die accu in orde te maken voor licht. Ze namen 'm meteen mee. Zaterdag 21 october 1944 Ze zijn ze komen halen. Ook die motor zonder banden. Als ie er 1 hand naar had uitgestoken zouden ze de keet en 't huis afbranden. Maar 't was in orde. De burgemeester is weg. Van Goor Oosterlingh is geïnstalleerd om 4 uur.

Zondag 22 october 1944
Vandaag moesten zich 1000 mannen melden. Vanaf 2 uur. Om kwart voor 3 was er één, om kwart voor 4, drie en om 6 uur 58. Veel mannen zijn `m gesmeerd. Oom Evert naar Hoogland en Oom Anton de Rond naar Laren. De baas blijft in de fabriek.

Maandag 23 october 1944
't Is zo rustig Weinig mannen maar nog geen razzia's. Ik ben zondag vergeten te schrijven dat er 's nachts een bom bij Cornax (boekhandel aan de Koninginnelaan) is gevallen. We schrokken ons dood. Toen naderhand hoorden we roepen: Hulp, hulp. Angstig, niet te vertellen. Weer later EHBO dokter, EHBO dokter. Griezelig gewoon. Toen luchtalarm. Vader heeft helpen graven. 't Meisje van Cornax en het kleintje van Middelman waren dood en 's morgens is mevr. Cornax gestorven. 't Is vreselijk, zo 't er uit ziet.
Vandaag kwamen er 800 mannen langs. Uit Hilversum. Zielig Er schijnen er ongeveer 4.500 doorgekomen te zijn.

In de volgende editie van Van Zoys tot Soest het derde en laatste deel uit het dagboek van tante Martha.