De Nachtwacht van Soest (deel 2)

Ton Hartman

In de vorige uitgave van dit periodiek nam de schrijver u mee naar het jubileumfeest van de toenmalige burgemeester, dit voorjaar 100 jaar geleden. Burgemeester Loten van Doelen Grothe was 25 jaar burgervader van de gemeente Soest. Hoewel de weersomstandigheden die dag erg guur waren was het een geslaagd feest volgens de plaatselijke krant. Een van de geschenken die de jubilaris aangeboden kreeg was een foto van de gemeenteraad.

De afgebeelde personen
Waarschijnlijk is Heupers de eerste geweest die de foto met de namen gecompleteerd heeft [1]. Helaas heeft hij een klein foutje gemaakt en de letters van C. Kok en A. Kok verwisseld. Dat deze vergissing lang doorwerkt zien we nu nog steeds; tot nu toe is mij niet bekend dat er ooit een correctie geplaatst is. Iedereen schrijft braaf over en sommigen promoveren C. Kok zelfs tot wethouder [2]. Frappant is wel dat zowel Aart als Cornelis (zal in het dagelijks leven wel Cnelis geheten hebben) een kleinzoon hebben die bovengemiddeld in de geschiedenis van Soest geïnteresseerd zijn. Aart Kok was evenals Peter van den Breemer de grootvader van de binnen de Historische Vereniging Soest alom bekende P.J. van den Breemer. Peter en zijn broer en zussen waren niet de enigen die konden zeggen dat hun beide grootvaders op de foto staan: ook mijn vader (en het gezin waar hij uit voort kwam) was best wel een beetje trots op zijn naamgenoot Piet Hartman en de andere opa Piet van Roomen. Zouden de heren raadsleden naast gemeentelijke politiek ook aan huwelijkspolitiek gedaan hebben?

Foto Gemeentearchief Soest

Aangezien de namen onder de foto niet allemaal juist zijn zullen we bij deze foto de juiste namen proberen te zetten [3]. De raad bestond toentertijd geheel uit mannen; het zou nog twaalf jaar duren voordat het algemeen en het vrouwenkiesrecht in Nederland en dus ook in Soest ingevoerd werd. Ook moesten de kiezers toen nog enige maatschappelijke draagkracht hebben om te mogen stemmen. Wat ook voor veel verwarring gezorgd heeft is dat er bij verkiezingen maar een gedeelte van de raad gekozen of herkozen hoefde te worden [4].

Mijn betiteling van dit gezelschap als "De Nachtwacht van Soest" zou overigens door de toenmalige raad anders opgevat zijn. Ook in de raadsvergadering van 1 december 1884 werd gesproken over het instellen van een nachtwacht en wel om het hoofd te kunnen bieden aan de meer en meer toenemende landloperij en bedelarij door het gebrek aan werk. Het voorstel werd verworpen met zeven raadsleden tegen en drie voor; het argument was dat er niet genoeg vertrouwenswaardige personen voor een nachtwacht gevonden konden worden [5]. Opmerkelijk is dat dit keer in de raadsnotulen niet de namen van voor of tegenstemmers genoemd werden.

Op de foto lijkt "de nachtwacht" een gezapig gezelschap, maar bij het nazoeken in de raadsnotulen blijkt dat niet alles pais en vree was. Om niet in eeuwenoude verhalen te vervallen heb ik vooral de periode 1906 tot en met 1911 bekeken. Eerst de situatie ten tijde van de foto. Van de elf raadsleden waren er zes landbouwer en ook met de twee wethoudersposten - deze waren tevens raadslid - hadden de boeren de touwtjes stevig in handen. Een andere beroepsgroep was ook goed vertegenwoordigd: namelijk de broodbakkers met twee representanten. Over Lambertus van Maaren spreken de bronnen elkaar tegen, wellicht combineerde hij bovenstaande beroepen van landbouwer en bakker. Van de overige twee was de heer Sevenhuijsen chef en/of directeur bij de Utrechtse Waterleiding Maatschappij en van Wijnand Top was het beroep niet vermeld. De verhouding tussen autochtoon en allochtoon op de foto is dankzij de gemeentesecretaris mooi verdeeld. Waarschijnlijk hadden de boerenzoons uit Eemnes en Hoogland weinig moeite om in het Soesters mee te praten. Dat de samenstelling van de raad toen al aan het veranderen was, is te zien aan de opkomst van de witte boorden.
In het kader van het eliteonderzoek [6], enkele jaren geleden, is in een aantal plaatsen in de provincie - waaronder Soest - onderzocht welke mensen in de gemeenteraad zitting hadden, waarmee er wat meer over de bestuurlijke cultuur van Soest aan het licht komt. Het verdient zeker aanbeveling om wat meer resultaten uit dat onderzoek te publiceren; de vrijwilligers hebben vele uren zitten speuren in de archieven en dat speurwerk moet niet ongezien onder het stof verdwijnen.

Nu wil ik niet pretenderen dat alle gegevens juist zijn dus als u een vergissing kunt opsporen dan verneem ik dat graag [7]. Hier volgt een korte beschrijving in alfabetische volgorde:
* Peter van den Breemer, 1861-1944, geboren in Soest, landbouwer op boerderij "Grootelo" aan het Korteind, vader van 6 kinderen. RK Raadslid 1895-1935 Wethouder 1908-1919 en 1921-1923. Over deze man is in de loop der jaren al zoveel geschreven wat hem symbolisch op een voetstuk plaatst, iets wat hij zelf nooit gewild zou hebben [8].
* Evert Jan van der Flier,1841-1908, geboren in Barneveld, broodbakker in het pand "de Posthoorn" in de Kerkebuurt, vader van 8 kinderen. Gereformeerd. Raadslid 1898-1908. Op de raadsvergadering van 26 november 1908 is hij met kennisgeving afwezig wegens ongesteldheid, een toen nog wel gebruikte benaming voor meestal een lichte ziekte. Dat het met Evert Jan ernstiger was blijkt wel uit het feit dat hij op 13 december 1908 is overleden.
* Piet Hartman, 1852-1910, geboren in Hoogland, landbouwer op boerderij "Gagelgat" in de Birkt, vader van 8 kinderen. RK Raadslid 1879-1909. Wethouder 1887-1888 tijdelijk en 1888-1908. Ook lid van de Provinciale Staten van Utrecht.[9]
* Henricus Hermanus Jonkergouw, 1865-1943 [10], geboren in sHertogenbosch,gemeentesecretaris, woonde aan het Kerkpad. Vader van 4 kinderen. RK. In Soest in functie 1892-1908.
* Hendrik van Klooster, 1870-1939, geboren in Eemnes, begonnen als broodbakker aan de Steenhoffstraat, later onder andere directeur Onderlinge veeverzekering Soest, mede oprichter van de Boerenleenbank Soest [11], directeur van de Soester Paardentram, directeur Publieke Werken, vader van 1 kind. RK. Raadslid 1903-1918 en 1927-1938 Wethouder 1911-1918 en 1933-1935. Was niet geheel onomstreden door misschien een te grote dadendrang [12]. Van Klooster zou ook in 1927 wethouderskandidaat zijn doch er diende eerst een onderzoek naar zijn handelwijze in het verleden uitgevoerd te worden [13].
* Aart Kok, 1844-1925, geboren in Soest, landbouwer op "Hinlopen" in de Birkt, vader van 4 kinderen. RK. Raadslid van 1893-1919. Neef van Cornelis Kok en van Aaltje Kok, de echtgenote van Piet Hartman.
* Cornelis Kok, 1845-1921, geboren in Soest, landbouwer op "Graswijk" in de Birkt, vader van 9 kinderen. RK Raadslid van 1893-1911. Neef van Aart Kok en ook weer van Aaltje Kok.
* Franciscus Cornelis Kuijper, 1839- 1912, geboren in Soest, landbouwer aan het Kerkpad, vader van 11 kinderen. RK raadslid van 1869-1905. Wethouder van 1887-1911
* Lambertus van Maaren, 1861- 1913, geboren in Soest, landbouwer en/of broodbakker (in de raadsnotulen staat vermeld zonder beroep) te Soesterberg, ongehuwd. RK Raadslid van 1897-1913, wordt soms verwisseld met zijn broer Piet die op hetzelfde adres woonde.
* Piet van Roomen, 1863-1935, geboren in Soest, landbouwer op de Grote Melm, vader van 7 kinderen. RK Raadslid van 1895-1907. Volgens de familiale titulatuur moest Piet tegen wethouder Kuijper "oom Frans" zeggen want Nelletje van Roomen, de vrouw van Frans, was een tante van Piet. Waarschijnlijk was hij een vrij ingetogen raadslid, zijn naam ben ik niet tegengekomen en zelfs zijn afscheid heb ik niet kunnen vinden. Voor zover mij bekend is hij de enige van dit gezelschap met nazaten die ook deel uitgemaakt hebben van de gemeenteraad van Soest, namelijk zijn kleinzoons wijlen P.R. van Roomen, A.W. (Arie) van den Breemer en zijn achterkleindochter Margreet van Roomen die bij de laatste verkiezingen (2006) haar lidmaatschap aan de wilgen heeft gehangen [14].
* Lambertus Augustus Sevenhuijsen, 1857-1921, geboren in Brouwershaven, machinist, werktuigkundige, directeur van de Utrechtse Waterleiding Maatschappij, vader van 3 kinderen. Raadslid van 1899-1907 en 1919-1921. In 1898 had Sevenhuijsen al contact met het gemeentebestuur, hij was in het bezit van een ezel en een wagentje waarmee zijn nageslacht naar school in Soest ging. Daarmee passeerde dit geheel nogal vaak de tol aan de Soesterbergse straat en hij wilde dit afkopen. Het gemeentebestuur beschikte dat voor 3 gulden per kwartaal de slagboom voor de ezel en gevolg openstond [15]. Iets zuidelijker dan het waterleidingbedrijf ligt aan de van Weerden Poelmanweg een bosgebied met de naam "Ezelsveld". Ik heb mij wel eens afgevraagd waarom dat bos die naam draagt. Nu lijkt mij het aannemelijk dat Sevenhuijsen daar zijn ezel zijn dagelijkse kostje bij elkaar liet scharrelen en dat daardoor de naam verklaard kan worden. Nog iets zuidelijker, net naast landgoed "De Paltz" ligt het "Burgemeestersbos". Nu wil ik niet het denkbeeld opwekken dat daar burgemeesters hun broodwinning bij elkaar moesten scharrelen [16].
* Wijnand Top, 1838-1919, geboren in Elburg, woonde waarschijnlijk aan de Molenweg, vader van 7 kinderen. Raadslid van 1902-1919. Vermoedelijk kwam Wijnand Top met zijn tweede vrouw rond 1896 naar Soest. Bij de geboorte van zijn kinderen te Elburg is hij achtereenvolgens winkelier en bierbrouwer. Van hem is tot nu toe weinig bekend, wel had hij een functie bij het waterschap "Het Soesterveen". Bij het lezen van de raadsnotulen krijg ik de indruk dat hij vaak de oppositie aanvoerde [17].

Hoe betrekkelijk het getal van aantal kinderen is blijkt wel uit het feit dat deze elf vaders samen 68 kinderen hadden waarvan er 14 gestorven zijn voor hun 10e levensjaar. Nemen we daarbij het gegeven dat deze bestuurders uit de bovenlaag van de samenleving kwamen dan moeten we vrezen dat dit bij de overige bevolking niet beter is.

De muziektent in het gemeentepark
Om u een indruk te geven hoe de raadsleden met het college en met elkaar omgingen lopen we door wat fragmenten uit het notulenboek. Sommige onderwerpen die toen behandeld werden zijn zelfs nu nog actueel zoals de wegafsluiting voor automobielen op de Molenweg, de paardentramverbinding tussen Soest en Amersfoort, de hoge snelheid van automobielen in de bebouwde kom en natuurlijk de begroting.

Hiervoor had ik al verondersteld dat de kiosk van PVO niet al te best meer in de verf zat, dit naar aanleiding van een subsidieverzoek in 1906 [18]. Na alle lovende woorden tijdens het jubileum dachten de bestuurders van Patientia dat een bijdrage van de gemeente aan het onderhoud van hun onderkomen wel haalbaar was. Dat met de kiosk de muziektent bedoeld wordt is duidelijk in de aanvraag te lezen. We lezen: dat het geen betoog behoeft, dat de muziek tent het schoone aanzien van het gemeente-park in niet geringe mate verhoogt, en dat het College toch niet zal kunnen dulden, dat de tent, die thans tot sieraad strekt, door het verval te komen hetzelve zou gaan ontsieren. In het rekest staan nog meer mooie volzinnen. Over het jubileum gaat de volgende zin: Dat, hoewel door de milde gift van den Edelachtb. Heer Burgemeester dezer gemeente bij gelegenheid van zijn Zilveren ambtsfeest over dit jaar een buitengewone ontvangst plaats gehad heeft ad. f 100,- daartegenover staat een buitengewone uitgaaf van ƒ 70,- eveneens gedaan bij de viering van genoemd ambtsjubilé. In de raadsvergadering van 19 juli 1906 wordt het verzoekschrift van fanfare corps Patientia om de aan hen toebehorende muziekkiosk te doen schilderen behandeld. Namens B&W doet de voorzitter het voorstel om het verzoek af te wijzen. De raad wees hun verzoek af; het was geen gebouw van de gemeente. Misschien dacht Kuijper er wel anders over, vanuit zijn boerderij keek hij er dagelijks tegenaan. De ongeveer vijftien muzikanten van Patientia zullen ook wel ontgoocheld geweest zijn; hadden ze daarvoor nu hun vingers blauw gespeeld of was het toch de kou?

De ledepoppen van Soest
In de raadsvergadering van 17 oktober 1907 wordt wederom een nieuw raadslid geïnstalleerd (in de vergadering van 25 juli 1907 was G. Hilhorst al als vervanger van P. van Roomen ingewijd) en dat is nog een hoofdrolspeler van het bovengenoemde jubileumfeest: de heer A.G.Wilkens.Hij was de vervanger van L.A. Sevenhuijsen, die om onbekende redenen tussentijds vertrokken is. Het lijkt erop dat hij in zijn eerste vergadering al een wit voetje bij de burgemeester wil halen. Bij agendapunt 6 staat de jaarwedde van de burgemeester, de secretaris en de gemeente-ontvanger ter discussie. Volgens richtlijnen van Gedeputeerde Staten gaat de beloning van 1000 gulden naar 1400 gulden.

Wilkens- een gepensioneerde majoor - bepleit een verhoging tot 1500 gulden voor de burgemeester. Top vindt dat te gortig en stelt dat 1400 gulden het maximum is volgens de regels. Nu krijgt Hendrik van Klooster het woord: die zegt tegen verhooging verklaart, omdat het burgemeesterschap een eerebaantje is en de burgemeester het niet noodig heeft. Dat is nog eens klare taal! Het is Peter van den Breemer die een compromis zoekt en als ware koopman een bedrag van 1200 gulden voorstelt en als argument alleen de last voor de gemeentebegroting stelt. Het voorstel van B & W, dat 1400 gulden inhoudt, wordt aangenomen waarop Hendrik van Klooster nogmaals het woord krijgt: "wanneer de Gedeputeerde Staten nu toch verhoogen vindt spreker dat de raadsleden slechts ledepoppen zijn en in geen geval wil hij met een voorstel tot verhooging meegaan." Hoewel mijns inziens het niet erg handig is om je collega's als marionetten te benoemen, werden in de volgende vergadering de notulen onveranderd goedgekeurd. De sorrycultuur was toen nog niet aan de orde. Verbazingwekkend is de sollicitatie naar de positie van vervanger van burgemeesterMr. C.J.W. Loten van Doelen Grothe die Van Klooster in 1914 deed [19]. Burgemeester Grothe werd gedeputeerde van de provincie Utrecht en deze functie was en is onverenigbaar met die van burgemeester. De Kroon benoemt de nieuwe burgemeester maar zal zeker advies gevraagd hebben bij Gedeputeerde Staten van Utrecht en daar was net een oude bekende benoemd; de uitslag laat zich raden.

Het einde van een tijdperk
In de vergadering van 1 september 1908 staat het periodiek aftreden als wethouder van Piet Hartman op de agenda; de wethouders worden namelijk door de raad gekozen. In eerdere vergaderingen was het onderwerp gemeentelijke belastingen al meerdere keren besproken. Er moest een keuze gemaakt worden tussen inkomsten afhankelijke belasting of een voortzetting van de Personele belasting die meer uitgaat van de waarde der bezittingen. De niet landbouwers waren geneigd naar een inkomstenbelasting. Hartman vond dat de bewoners langs de hoofdweg ook het meest profiteerden van allerlei nutsvoorzieningen, hij was ook van mening dat een complete boekhouding bezwaarlijk was. Voor zijn eigen bedrijf gold dat overigens niet blijkens een bewaard gebleven fragment van de jaargegevens 1908 dat juist een gedegen opzet vertoont [20]

Bij het agendapunt 10 neemt Top het woord en gooit de knuppel in het hoenderhok: dat hij zijn stem niet zal uitbrengen op de afgetreden wethouder omdat deze getoond heeft in de financiële kwestie niet op de hoogte te zijn, zoodat deze gewichtige functie bij hem niet in goede vertrouwbare handen is.
Hij zegt blanco te stemmen. Waarschijnlijk is er in de achterkamertjes al wel overleg geweest en stelt Peter van den Breemer zich ook kandidaat naast Hartman. Was dit om te voorkomen dat Van Klooster zich kandidaat stelde? De uitslag van de stemming met anonieme gesloten briefjes is één blanco, vijf voor Hartman en ook vijf voor Van den Breemer. Laatstgenoemden worden vervolgens beiden de gang ingestuurd en er volgt een nieuwe stemming. Van de negen stemmen waren er nu vijf voor Peter van den Breemer en vier voor Piet Hartman.

Volgens de familieoverlevering [21] was Piet Hartman verbitterd over zijn afzetting als wethouder. Hoewel hij als raadslid nog welkom was, is hij niet meer in de raadsvergadering verschenen. De secretaris noteerde trouw: "zonder kennisgeving afwezig". Verschillende raadsleden zijn in het harnas gestorven. Voor Hartman was juist het bevrijden uit dit harnas misschien wel de echte doodsoorzaak, op 4 februari 1910 overleed hij, maar daarover geen enkele vermelding in de notulen.

In het voorgaande zijn verschillende familiale verbanden beschreven, ook bestonden er zakelijke banden. Naast de boerderij "Gagelgat" bezat wethouder Hartman ook de boerderij "Isselveld". Deze had de boerderij verpacht aan de zoon van wethouder Kuijper. Of het een met het ander te maken heeft weten we niet maar in hetzelfde jaar van het ontslag van wethouder Hartman heeft Petrus Kuijper de boerderij verlaten [22]. Hoewel de zoons van Piet Hartman al wel de leeftijd hadden om zelfstandig te boeren ging er toch een andere pachter aan het werk.

De vergadering van 7 september 1909 had een klein feestelijk tintje: Kuijper was 40 jaar raadslid. In 1911 was de termijn voor Kuijper weer voorbij en hij had zich ook niet meer herkiesbaar gesteld. Op de vergadering van 27 juli 1911 waar hij afscheid zou nemen moest hij verstek laten gaan wegens ziekte. De burgemeester memoreerde dat Kuijper nog de enige in functie was die de installatie als burgemeester van Soest had meegemaakt. Kuijper heeft niet lang mogen genieten van zijn ambteloos burgerschap, hij overleed 22 januari 1912.

Hierbij hoop ik dat de bewoners van de Peter van den Breemerweg, de Hartmanlaan [23], de F.C. Kuijperstraat, het Van Maarenplein en de Wijnand Toplaan weer wat meer weten over de persoon waaraan de naam van hun weg, straat, plein of laan is ontleend.

NOTEN:
[1] bij mij bekend; E. Heupers, Soest (ter gelegenheid van het 121/2 ambtsjubileum van burg. S.P. Baron Bentinck) 1959 pag. 19, E. Heupers, Soest en Soesterberg in oude ansichten, 1968 pag. 74, Henk Gerth en Joop Piekema, 100 jaar Soest en Soesterberg in woord en beeld, Soest 1999, pag. 14. Dorpswandelingen Soest: de Eng, Kerkebuurt, Soest-Noord, Hans Kruiswijk, 2000.
[2] Henk Gerth en Joop Piekema, 100 jaar Soest en Soesterberg in woord en beeld, Soest 1999, pag. 14.
[3] De heer Wim de Kam maakte mij attent op de verwisseling van C. en A. Kok, in andere bronnen zijn Van der Flier en Van Roomen verwisseld en heeft Van Maaren een andere voornaam gekregen.
[4] De gegevens over de raadsleden en wethouders komen uit Notabel Bestuur en zijn voor zover mogelijk gecontroleerd met behulp van de "inventarisatie Haanstra" en de raadsnotulen.
[5] Copie raadsnotulen opgenomen in Notabel Bestuur.
[6] Notabel Bestuur, een onderzoek naar bestuursleden van Soest in de periode 1813-2000
[7] Gemeente archief Soest 1812-1928 dossiernummers 28 en 29. De navolgende cursief gedrukte fragmenten zijn letterlijke overnamen uit de raadsnotulen.
[8] Meer informatie kunt u vinden in "De Families Van den Breemer, Van den Bremer, Van Breemen en Post. Blz. 181 t.m. 185.
[9] Bij een publieke veiling op 3 juli 1902 in de "Gouden Ploeg" te Soest wordt door notaris J.Knoppers in zijn verslag vermeld dat Pieter Hartman lid van Provinciale Staten was. Mijn dank voor het opzoeken van dit gegeven gaat naar dhr. J.J.Meerts
[10] Stadsarchief Den Bosch, In het digitaal archief zijn twee geboorten akten gevonden voor H.H. Jonkergouw. Er is maar een overlijdensakte gevonden. Na zijn periode in Soest is "onze" Jonkergouw gemeentesecretaris in 's-Hertogenboschgeworden. De gevonden overlijdensakte kan mogelijk betrekking hebben op de andere H.H. Jonkergouw.
[11] Gedenkboek bij het 40 jaar jubileum van de Boerenleenbank Soest, 1945, Jan Onstenk
[12] Jan van Steendelaar in de Soester Courant van 6 maart 2002, zie ook noot 10
[13] Wim Peters, Stadhuis op Stelten, gepubliceerd in "van Zoys tot Soest" 22e jrg. Nr. 4 voorjaar 2002, blz. 22 t.m. 29. Helaas is de uitslag van dit onderzoek niet vermeld maar gezien zijn latere functies is hij volledig in eer hersteld.
[14] Gooi- en Eemlander 24 januari 2006 en Soester Courant 4 oktober 2000 
[15] Dik & Wim Top, Soesterberg Van Toen Tot Nu, 1990, blz. 40
[16] Waarom het bos deze naam draagt is mij niet bekend.
[17] Wijnand Top is geen familie van bovengenoemde heren volgens mededeling van Dik Top
[18] Gemeentearchief Soest 1812-1928 dossiernummer 62. Bijlage tot de notulen van den raad 1906-1907
[19] Drs. WP. de Kam, Door de Kroon Geketenden, Amersfoort 2000, pag. 36
[20] Particuliere collectie
[21] Vriendelijke mededeling van dhr. C.A. Hartman, Harmelen
[22] Hans Kruiswijk, De Duiven Kennen Het Koren Niet Meer, 2002, blz. 85
[23] In de "Hartmanlaner Courant" heeft Roel van Dooremaal ook het een en ander beschreven.