De Groote (Oude) Melm en de Kleine Melm

door wijlen ds J.J. Bos

Het woord "Melm" , als plaatsnaam, komt meer voor in ons vaderland.
De stad Kampen, in Overijssel, is in het bezit van drie uitgestrekte gemeenten-weiden, waarop niet alleen de Grootburgers, maar ook de Buitenburgers, recht hebben, mogende ieder daarop weiden drie koeien of ossen, drie pinken, en twee merriën. (v.d. Aa, Aardr. woordenb. d. Nederl. i.v.v. Kampen en Melm).
De Melm, één van die drie gemeente-weiden, beslaat eene oppervlakte van 75 B.73R.10E. In het jaar 1902 hebben de Grootburgers aldaar, die geen gebruik maken van hun recht om te weiden, eene vereeniging opgericht, met het doel om, meer dan tot dusverre, voordeelen te trekken van hun recht (Nieuws v.d. Dag, van 14 Maart 1902, Blad 4, bladz. 12. Kol.l) .
In het toen voorgestelde Reglement werd, o.a. opgenomen het plan, om gezamenlijk de briefjes voor de weiden Seveningen en De Melm te verkoopen, en voorts om langs geleidelijken weg, met gepaste middelen, de rechten, welke hun als nietweiders niet worden toegekend, te verkrijgen. Ongeveer 150 Grootburgers zijn als lid toegetreden.
Renswoude, eene Gemeente in Eemland, bevat het dorp, benevens de gehuchten Emmikhuizen, De Melm, en het Monnikenhof (v.d. Aa, Aardrijksk. woordenb. d. Nederl. i.V.). Er is veenland, Oudtijds heette het Rijneoord en Noorderoord, en was toen eene gemeene, d.i. gemeenschappelijke weide der burgers van Rhenen, die ze aan Jan van Arkel, 47sre Bisschop van Utrecht, (25 April 1343 tot 1 Juli 1378), en aan zijnen broeder Robbert, verkochten. De Bisschop verlijdde die bezitting op zijnen broeder Robbert, als een onsterfelijk leen. Zóó is die Melm particulier eigendom geworden, en gebleven.
De Melmen te Kampen en te Renswoude waren dus oorspronkelijk niets anders dan Gemeente-weiden, of Gemeene-weiden, of Meenten; ja, de eerste is dat nog. Dit wettigt het vermoeden dat de Melmen te Soest oorspronkelijk niets anders dan Gemeente-weiden zijn geweest; te meer, omdat er in naburige Gemeenten, zooals Baarn, Eemnes, Hilversum, Laren, Blaricum en Naarden, ook zulke algemeene weiden bestaan, of ten minste plaatsen gevonden worden die het vroeger waren, en die nu nog, in den volks-mond, kortweg "Meent" genaamd worden, welk woord onmiskenbaar op "gemeen", of "gemeente", wijst.

Te Soest zijn twee plaatsen, aan elkander grenzende, welke Melm heeten; de Groote Melm, ook dikwijls de oude Melm genoemd, en de Kleine Melm; beide plaatsen grenzen in de breedte aan de rivier De Eem, en zijn dan de drie overige zijden door weiland omringd. De Groote Melm is thans een buurtje, met een pontveer over de Eem; de Kleine Melm is één enkel huis, waar ook wel gelegenheid was om overgezet te worden, zelfs met rijtuig. Het is niet onwaarschijnlijk dat deze namen vroeger, de gansche vlakte van weiland hebben aangeduid, welke zich uitstrekte, en nog uitstrekt, in de breedte van de Eem tot den Brink en den Zwarteweg, en in de lengte van het Oude Grachtje tot voorbij de waterlossing aan den Krommer, dat is een klein uur gaans. Misschien heeft "de Kleine Melmweg" vroeger scheiding gemaakt tusschen Groote Melm en Kleine Melm, want de helft der vlakte, naar de zijde van het Oude Grachtje, is ook beduidend grooter dan die naar de zijde van den Krommer. Die grootste helft is misschien ook wel het eerst Melm geweest, en wordt daarom, ook nu nog, heel dikwijls de Oude-Melm genoemd.

Het is niet onmogelijk dat deze Melmen, even als die te Renswoude, eenmaal opgehouden hebben gemeene-, of gemeenteweiden te zijn, en particulier eigendom zijn geworden, doch wanneer dit gebeurd zou kunnen zijn, is mij volkomen onbekend; hoogstwaarschijnlijk is de toestand reeds sedert vele eeuwen zooals nu.
Gelijk gezegd is, er zijn in ons vaderland ten minste drie verschillende plaatsen die Melra genaamd worden, één in de provincie Overijssel, en twee in de Provincie Utrecht. Deze plaatsen hebben iets gelijksoortigs, nl. dat ze alle drie liggen nabij uitmondingen van rivieren; de Melm bij Kampen, aan de uitmonding van den IJssel; die te Renswoude en te Soest, aan de uitmonding van den Rhijn, want de Eem is oorspronkelijk niets anders dan eene oude kil van den Rhijn, uit de dagen toen er nog geene Rhijndijken waren, en het Rhijnwater, van Rhenen af, door de Geldersche Vallei en het meer Flevo, naar zee stroomde. De bodem dier Melmen bestaat uit klei, leem, veen, en zand, te Soest evenzeer als te Renswoude en bij Kampen, wat nog duidelijk gebleken is bij het graven van de bermslooten, en het opmaken van den dijk voor den Ooster-Spoorweg, die in de lengte over de weilanden, langs de beide Melmen, gaat. De gronden dier Melmen lagen waarschijnlijk nu eens droog, en stonden dan weder onder water, al naar den stand van het water, of. op de rivier boven, of in de zee beneden; zij waren meestal niet dor of onvruchtbaar, en daarom bij lagen waterstand spoedig met gras begroeid, en boden alzoo eene uitmuntende weide aan voor het vee.
Zij hadden aanvankelijk geene eigenaars, en evenzoo was er ook geen toezicht, en werden daarom ook, door de bevolking in de buurt, geheel naar eigen welgevallen gebruikt. Eerst later, bij meer geregeld bestuur, en de bedijking der rivieren en van de zee, werden de rechten en plichten der gebruikers langzamerhand vastgesteld en geregeld, of werd over het bezit van die gemeene-weiden beslist; wat waarschijnlijk ook toen, even goed als nu, wel eens aanleiding zal gegeven hebben tot verzet en twist.
Misschien schuilt de oorsprong van het woord "Melm" in het Oud-Saksisch, Oud-Hoogduitsch, of Middel-Hoogduitsch, waarin het woord mëlm de beteekenis heeft van zand. In het Gothisch is malma insgelijks zand, en in het Angelsaksisch mealm. Het Duitsche malm, en het Nederlandsche molm, wijzen eveneens op fijne droge stof. Mij dunkt, die beteekenis past hier volkomen: de Melmen waren met gras begroeide zand- en kleibanken, of schorren, wadden, slikken, tusschen de rivier-armen in, die, gelijk ook nu nog elders, bij lageren rivier-stand, droog bleven, en lagen als eilandjes in de watervlakte.
De Kleine Melm, huis en erf, was vroeger eigendom van de Diaconie der Hervormde Gemeente, en werd door haar verhuurd, maar in het jaar 1828 verkocht aan Mengs Hornsveld.
Op den rechterhoek van den straatweg, die van den Brink van de Groote Melm leidt, staat een groepje wonderlijk in en op elkander geschovene huisjes, welke gezamenlijk "De Schans" genoemd worden. De grond is daar ook werkelijk iets hooger, en doet denken aan eene voormalige schans. Misschien is iets van dien aard, in vroeger eeuwen, dââr ter plaatse opgeworpen geweest, om den toegang tot het dorp te bemoeielijken, voor vijanden die van de rivierzij de wilden binnendringen; of ook wel omgekeerd, om stroopende benden, van de landzijde komende, te beletten de vee-rijke weiden langs de Eem te bereiken.