De laatste drop is de boterknop

Ton Hartman

Inleiding
Onderlaatst kwam ik een krantenknipsel tegen wat al enigszins vergeeld was. Het was dan ook een knipsel uit 1934. De bijgeplaatste foto was niet al te scherp maar gelukkigerwijs bleek in een familiealbum de 'echte' foto zich te bevinden. In welke krant of mogelijk een ledenblad dit artikel gestaan heeft is niet bekend.
Volgend jaar heeft onze historische vereniging de ambitie om een tentoonstelling van klassenfoto's in het Museum Oud Soest te presenteren. Als voorproefje hier een foto van een cursus. Dankzij het krantenartikel weten wij de namen maar het was toch nog wel een gepuzzel om de juiste naam bij ieder hoofd te krijgen. Ook werden voor het geboortejaar en jaar van overlijden verschillende sigaren of schoenendozen omgekeerd vol met bidprentjes, maar met wisselend resultaat. We mogen ervan uit gaan dat alle geportretteerde personen overleden zijn. Natuurlijk dank ik alle mensen die behulpzaam zijn geweest, sommige voor vergelijkingsmateriaal in de vorm van andere foto's, andere voor allerlei aanvullende informatie.

Tijdsomstandigheden
Allereerst willen we een kleine beschrijving geven van de situatie van de landbouw in die tijd, de crisisjaren. De economische situatie was nog allerbelabberdst, de prijzen voor de landbouwproducten waren laag en er waren allerlei beperkende maatregelen. Zo mochten er maar een gering aantal kalveren aangehouden worden. Zeker gezien de gezinsgrootte van die tijd was het voor veel boerenzonen onzeker of zij ooit zelf een boerenbedrijf konden beginnen. Ook voor de `Soesder' boerenzonen die aan de melkcursus meededen was de toekomst ongewis, van de deelnemers is er maar één 'echt' veehouder op het ouderlijk bedrijf geworden.

Was er nog wel een toekomst voor handmelkende boeren? In 1913 was er in Soest al een demonstratie machinaal melken gegeven. Ter gelegenheid van de 100jarige bevrijding van het juk van Napoleon waren er in den lande tal van activiteiten, in Soest pakte men uit met onder andere een landbouwtentoonstelling. In de Eembode van 8 augustus 1913 wordt melding gemaakt dat de `electrische melkerij' om 7 uur plaatsvond, waarschijnlijk is dat tijdstip zo laat gekozen dat de boeren eerst thuis konden melken. Prangende vraag is natuurlijk welke koeien gemolken werden, reisden deze koeien met de tentoonstelling mee of werden er telkens nieuwe koeien aangevoerd? Ook de volgende dag werden de koeien weer `electrisch' gemolken, verbazend is de gebruikte terminologie. Volgens oude afbeeldingen werd alleen een vacuüm door elektriciteit opgewekt en de melk via een afgeronde naald via het slotgat van elk speen afgezogen. De krant maakte ook melding dat er zelfs boeren uit de buurt van Rotterdam naar deze melkshow kwamen kijken. Terug naar 1934.

De personen op de voorgrond
Hoewel de hoofdpersonen van deze foto de cursisten horen te zijn ziet u dat zij toch op de achtergrond staan. In de toenmalige hiërarchie mochten de hotemetoten netjes zitten en stond het volk. Van deze heren op het pluche kunnen we u het volgende vertellen, geheel links zit dhr. A. Verbeek, deze zou afkomstig uit Woudenberg of Renswoude, daarnaast W. van Zijl, deze was hier jurylid maar we zijn hem op andere foto's tegengekomen als voormelker. In het midden J.C. v.d. Anker, dan meester W.A. (Wim) van Elmpt (1903-1986), hij was de technisch adviseur van de organiserende Jonge Boerenbond en in het dagelijkse leven onderwijzer aan de Bonifatiusschool. Op de Eng is een pad naar hem vernoemd.

Daarnaast met witte of lichte sokken á la Michael Jackson - A.J. (Antoon) van Lierop (1910-1982) uit Hoevelaken, hij was de voormelker voor deze cursisten geweest en heeft hun dus de kneepjes van het vak geleerd. Thuis had Van Lierop een boerenbedrijf waar de nadruk op kippen lag met daarnaast varkens en natuurlijk wat melkkoeien. Antoon heeft onderweg in Soest goed opgelet want hij trouwde later (1938) met een Soester boerendeern namelijk Jans van Roomen. Tenslotte zit geheel rechts A.P. v. Lutterveld, u ziet dat hij volgens de laatste mode gekleed is.
De cursisten worden geflankeerd door de gastheren welke hun boerderij en koeien beschikbaar hebben gesteld. Geheel links staat Joh. (Hannes) v.d. Breemer, hij was boer aan de Zwarte weg no. 3 wat nu beter bekend is als de "Krommert" aan de Peter v.d. Breemerweg 9. Hannes draagt mooie witgekalkte tripklompen volgens 'Soester' (ook elders in de regio werd dit gedaan) gebruik. Geheel rechts staat Willem Wantenaar, de foto is op zijn erf genomen en de schaapskooi op de achtergrond staat nog steeds aan de Birkstraat. In die tijd was het huisnummer 73 en de boerderij was alom bekend als "t Lange Huus". Nu heet het de "Stoethoeve" en is het huisnummer 131.

Wat bij de cursisten allereerst opvalt is dat het allen jongemannen zijn. In de meeste gesprekken werd wel duidelijk dat het melken echt niet als mannenwerk werd beschouwd. Leerden de Soesterdeemsdan niet melken? Waarschijnlijk wel, in Eemnes zijn foto's bekend van gemengde gezelschappen waar jongens en meisjes beiden gezamenlijk de cursus volgden. Mochten er in Soest ook vrouwen de melkcursus gevolgd hebben dan hoor ik dat nog graag. Op het bedrijf van Willem Wantenaar hadden ze trouwens wel een cursus voor meiden kunnen geven, hij had zelf al 9 dochters. Of zou dat een aantrekkende factor voor de jongemannen geweest zijn?

De cursisten van de "Krommert"
Terug naar de foto, 2de van links staat B. (Bertus) van Wegen (1914), hij - zijn andere 2 broers volgen nog - woonden op boerderij "Isselt". Deze boerderij stond zuidelijk van de gelijknamige kapel (nu staat op de plek van de boerderij; Intratuin, de kapel is nog herkenbaar en wordt nog bewoond. Hun vader pachtte deze boerderij. Bertus heeft het handmelken wel in de praktijk gedaan, hij had een klein boerenbedrijfje aan de Wieksloot. Als 3de van links staat J.A. (Joop) v. Logtenstein (1916-1987), hij is vrijgezel gebleven en heeft later weinig tot niet meer gemolken. Daarnaast als 4de staat H.E.A. (Bertus) Kortekaas (1916-1981). Bertus zijn vader was boer op de pachtboerderij van de familie Roëll bij de buitenplaats Vosseveld. Bij deze boerderij — nu de publieksvestiging van rusthuis voor paarden; "de Paardenkamp" Birkstraat 96 — werden in die tijd ongeveer twaalf melkkoeien gehouden.

Naast de melkveehouderij was ook de melkhandel een middel van bestaan voor de familie Kortekaas. In 1942 verbood de overheid gecombineerde melkveehouderij met melkhandel, ook diende alle melk gepasteuriseerd te worden. Vader Kortekaas splitste het bedrijf; Bertus werd boer op de "Vosseveld"en Nico ging verder met de zuivelhandel vanuit het huis Birkstraat 92. Bertus begon met 7 koeien maar dat aantal verminderde snel. In de boerderij Vosseveld was een grote kelder en algauw werd daar illegaal geslacht in die oorlogsjaren. Financieel brachten deze koeien als vlees vaak meer op dan als melk. Voor Bertus en zijn vrouw Cor Spijker (10 april 1940 waren ze gehuwd) was melkveehouder zijn niet helemaal hun ding, in 1947 besloten ze een punt achter de boerderij te zetten en zegden zelf vrijwillig de pacht op.
Als 5de van links staat N.J. (Co ) v.d. Heuvel, hij was boerenknecht bij Frans van Hofslot (Birkstraat 113) en de toenmalige voorzitter van de Jonge Boerenbond. Zijn vader Rijk van den Heuvel was de laatste turfsteker van Soest en woonde aan het Oude Grachtje. Co had van de staande personen waarschijnlijk de hoogste opleiding; hij had de rijkslandbouwwinterschool gevolgd. Later is hij naar Brabant getrokken en is daar landbouwvoorlichter geworden. Het zal in zijn werk geen nadeel geweest zijn dat hij ook praktische ervaring opgedaan heeft met de melkcursus. De 6de jongeman van links is W.A. (Wim) Kok (1916-1937). In het begeleidende krantenartikel staat hij vermeldt als A.W. Kok maar dit zal een zetselfout geweest zijn. Het heeft ons wel eerst op een dwaalspoor gezet maar dankzij wat hulp zijn we er nu wel zeker van. Wim kwam ook uit de Birkt en wel van de boerderij Hinlopen (nu Birkstraat 111). Enige tijd na de melkcursus openbaarde zich een ernstige ziekte bij hem en is hij al voor zijn 21ste verjaardag overleden.

Centraal in het midden met een mooi wit overhemd aan; A.P. (Arie) v.d. Breemer (1915-1983), hij hoefde voor de cursus niet van huis want zijn vader Hannes (links staand op de foto) was gastheer. Arie is zijn vader opgevolgd op het ouderlijke bedrijf.

De cursisten van "t Lange Huus"
We gaan verder met de cursisten die op boerderij "t Lange Huus" hun praktijk beoefend hebben. De 7de van rechts gezien is J. (Jan) v. d.Bremer (1914-2009), hij woonde twee boerderijen oostelijker op "Oude Aarde", later is hij naar Leusden getrokken en kon de boerderij van zijn schoonouders overnemen. Als 6de van rechts zien we J.C. (Jan) Hartman Wzn. Hij kreeg thuis op "Gagelgat" al vroeg de leiding op de boerderij omdat zijn vader ziek werd. Na zijn huwelijk werd hij boer op de "Zwaan" op de hoek van het Kerkpad en de Korte Melmweg. Dit gebied heette in de volksmond "Teut" (naar de spitslopende strook tussen rijksstraatweg en brink), om verwarring met zijn gelijknamige neef te voorkomen werd hij al gauw Jan Teut genoemd.

De guitig kijkende jongeman die 5de van rechts staat is C.J. (Cees) v. Wegen (1918). Voor zijn latere beroep; melkslijter (in Amersfoort) was deze cursus niet noodzakelijk, mogelijk heeft hij er toch wat van opgestoken. Enigszins star kijkt de 4de persoon van rechts in de camera, hij wist niet dat de foto 75 jaar later nog zo intensief bekeken werd, anders had hij wel een glimlach vertoond. A.C. (Arie) v. Logtenstein was van zijn groepje de beste melker, later is hij boer geworden op de hoek Eemstraat/Kerkpad ZZ. Derde van rechts is M. (Mart) v. Wegen (1916), de derde van de 3 broers. Mart heeft, vermoeden we, wat verder dan alleen naar de koeien gekeken. Ook een van de dochters van de boer waar de cursus gegeven werd had zijn belangstelling en hij is dan ook met Mien Wantenaar gehuwd. Op 10 mei 1945 (Nederland was amper bevrijd) zijn ze getrouwd en begonnen in de kop van Noord-Holland te boeren. Iets later zijn ze verhuisd naar de Noordoostpolder. Daar hadden ze een gemengd bedrijf dus werd het melken weer in praktijk gebracht. De schuchter kijkende jongeman met zijn lichtblonde haar die 2de van rechts staat is P.C. (Piet) Hartman (1916-2005), hij woonde met zijn ouders op de boerderij, toen Birkstraat 55, nu Birkstraat 109. Later kon hij de boerderij "Isselveld" van zijn oom en tante overnemen en heeft nog menige koe gemolken.

Wat hield de cursus `handmelken' in?
Om dat te weten te komen raadplegen we de "Handleiding te gebruike bij de praktische melkcursussen". Het 20 pagina's dikke boekje kostte 15 cent. Het begint met de noodzaak van goed melken, gevolgd door een nu onbegrijpelijke tekst. Het boekje is gedrukt in april 1929 en bij de berekening van het voordeel van goed melken gaan ze uit van de vooroorlogsche prijs van 6 ets per K.G. Dit zou alleen al voor Noord Brabant een voordeel opleveren van 1,2 millioen guldens per jaar.

Men begint met de koe te spannen, sommige lezers zullen hun wenkbrauwen fronsen. Er wordt boven het hakgewricht van de achterpoten, dus over de achillespezen, kruislings een touw aangebracht en ook wordt daarmee tegelijkertijd de staart vastgezet. De melker dient aan de rechterzijde van de koe te gaan zitten en de koe droog voor te behandelen. Hij/zij dient met de 'voile vuist' te melken en niet te strippen. De koe dient goed uitgemolken te worden want 'de laatste drop is de boterknop', dit betekend dat de laatste stralen het hoogste vetgehalte bevatten. Verder wordt er veel aandacht gegeven aan het schoonmaken want; bacteriën (kleine levende wezentjes) zijn zoo klein dat ze door alle filtermateriaal heengaan.
Bij de praktische lessen moesten de cursisten dan enkele koeien melken, dit verklaart de grootte van de groepjes. Als elke cursist 3 koeien moet melken moet de boer al 18 koeien hebben, maar de andere dagen moet dit aantal met 2 of 3 personen gemolken worden.
Een goede melker kan 5 koeien per uur melken. Tegenwoordig praten we al over een capaciteit van al over de 100 koeien per melker per uur.

Tot in het begin van de jaren 70 van de vorige eeuw zijn er cursussen handmelken gegeven, dit gebeurde vaak in samenwerking met het landbouwonderwijs. Wel waren daar voor de eerste lessen de koeien vervangen door ijzeren geraamtes met nepuiers die gevuld waren met water. Toen waren er nog maar sporadisch boeren die alle koeien met de hand molken. Een van de eerste boeren die op machinaal melken overging was Piet Wantenaar Wzn, hij had de boerderij "t Lange Huus" van zijn ouders overgenomen. Dit zal in het begin van de jaren 50 van de vorige eeuw geweest zijn. De laatste veehouders die in Soest de koeien met de hand molken en de melk aan de melkfabriek — ook weer een foutief woord, dit moet zijn melkverwerkend bedrijf want de koe is eigenlijk de melkfabriek - leverden waren de gebroeders Hoonhorst van de Peter v.d. Breemerweg 23. Men betwijfelde wel of Berend zijn melkdiploma gehaald had, de inbreng van Geurt bestond alleen uit het vasthouden van de staart van de koe. Door ziekte en overlijden van Berend werd in 1990 plotseling het bedrijf beëindigd, en waren weer twee markante persoonlijkheden verdwenen.
Tegenwoordig wordt er bij 4 boerderijen in Soest al met een automatisch melksysteem gemolken, in de wandelgangen ook wel robotmelken genaamd. Bij twee boerderijen worden de koeien in een carrousel gemolken, de melker staat verdiept en ziet de koeien met de uier op werkhoogte voorbij draaien. Bij de andere zeven bedrijven staat de melker ook in de put en staan de koeien in een visgraat opstelling.

Is daarmee de noodzaak dat een veehouder kan handmelken nog wel aanwezig? Noodzakelijk niet, maar wel handig bij een kalfkoe of zieke koe. Soms wordt weleens gezegd dat men bij stroomuitval zich kan redden, maar de koppels koeien zijn te groot en de koeien zijn het niet gewend. Wel worden er tegenwoordig nog cursussen machinaal melken gegeven.

De melkende boer
Een artikel over een melkcursus zonder afbeelding van een melkende boer is niet compleet. Natuurlijk is een foto snel gemaakt maar dit schilderij doet net wat romantischer aan.

Afgebeeld is Arnold Kok, een jongere broer van de hierboven genoemde Wim Kok. De kunstschilder is Johan Kuipers, hij schilderde heel veel bij de familie Kok aan de Birkstraat 111.

Zijn stijl heeft wel wat weg van Anton Pieck, zo zijn rechte balken altijd wat krommer geschilderd en ziet het er altijd wat kneuterig uit. Ook op dit levensgrote schilderij — het is circa 1.60 meter bij 1.20 meter — heeft de schilder wat gesmokkeld. De krullende haardos van Arnold was waarschijnlijk wat moeilijk te schilderen en daarom kreeg Arnold het 'rare' hoedje van de schilder op, zo gaat het verhaal in de familie. Ook is op de achtergrond de O.L.V. toren (de 26 Lange Jan) in Amersfoort te zien terwijl de andere gebouwen richting Soest zijn gepositioneerd. Het zou mooi wezen als er in het Museum Oud Soest ook eens wat aandacht aan deze schilder besteed zou kunnen worden!

Tenslotte
Deze foto van deze melkcursus is een mooi uitgangspunt om te laten zien wat er met klassenfoto's gedaan kan worden. Allereerst het uitzoeken van de identiteit van de afgebeelde personen, maar ook hoe het met deze personen vergaan is. Maar zonder u aller medewerking zal het heel erg moeilijk zijn om dit project in gang te zetten. Nogmaals dank voor alle informatie verkregen van o.a. Tiemen en Jos de Bruin-van Wegen, Gérard Derks, Grada Hartman-Rigter, Alie Kok-Wantenaar, Nico Kortekaas Sr., Piet van Lierop, Kees en Annie van Logtenstein-van den Breemer, Piet van Logtestijn, en Toon Roest.