Huize "Staalwijck" bij Soest

W. Otten

1. De bouw anno 1834

Jan Engbert Bos (1880-1949), die van 22 januari 1905 tot 1 augustus 1939 in een vijftal gemeenten hervormd predikant is geweest, heeft na zijn emeritaat nog wat jaren in Soestdijk gewoond. Zijn vader Roelf Bos was gemeentesecretaris van Bierum. De zoon had kennelijk historische belangstelling, ook voor de burgerlijke gemeente Soest.
In 1012 was de dorpsnaam bekend geworden als Zuzatum, dat in 1029 naar voren is gekomen. Het kleine Soest werd geleidelijk welvarend. In 1356 en 1481 is het dorp verwoest in de oorlog tussen Holland en Sticht.
Volgens oude kaarten zou er ter plaatse van "Staalwijck" een huis hebben gestaan, dat "Vloowijk" heette, aldus Bos. Deze opmerking lijkt mij juist. Immers ds. Jacobus Segaar (1750- 1810), die van 1778-1785 predikant in De Vuursche was, heeft bij zijn vertrek in laatstgenoemd jaar een lijst van lidmaten opgesteld en toen ook genoemd Arijen van Loenen uit de woonbuurt "Op Vloowijk".
Het bouwjaar van "Huize Staalwijck" is 1834. Op de gevelsteen is vermeld: "S. Methorst den 1 ste Mei 1834". Daarmee is bedoeld Sophie Methorst, wier eerste man Jacob Staal omstreeks 1810 reeds was overleden. Volgens een monumenten-inventarisatie van de provincie Utrecht en de gemeente Soest van 2 december 1986 was de hereboerderij "Staalwijck" van zeer grote architectonische waarde. Jan Anthonie Staal heeft er koeien gehouden "van de soort zonder horens, gelijk aan die waarvoor in 1860 de landbouwer H. Schimmel, op Isselt, door eene fransche Landbouw-Maatschappij met zilver werd bekroond".
Het landgoed "Staalwijck" grenst aan de voorkant aan de Pijnenburger-Grift en verder enerzijds aan de gronden van Pijnenburg en anderzijds aan die van Ewijckshoeve. Ook deze hoeve aan de weg van Soestdijk in de richting van Bilthoven is gebouwd in de negentiende eeuw. De doctorandi H. van den Ent en J. Kramer-Vreugdenhil schreven hierover summier in hun boek JACQUELINE VAN DER WAALS HAAR LEVEN EN HAAR WERK (Nijkerk 1982). Ongeveer kort na 1900 - Jacqueline leefde van 1868-1922 - heeft de familie Van der Waals daar meermalen vakantie gehouden.
Op de benedenverdieping werden de slaapkamers gevestigd.
Vanaf het balkon had men het uitzicht op tuin en vijver. Eén van de auteurs schrijft, dat zich in die vijver anno 1889 het drama heeft afgespeeld van de zelfmoord van Anna Witsen. Deze Anne Agnes was geboren op 3 februari 1855 in 's lands hoofdstad. Op 5 maart 1889 is zij op Ewijckshoeve te Lage Vuursche heengegaan. Zij was een dochter van Jonas Jan Witsen (1819-1901), lid van de Amsterdamse firma W. Bernet en Co, ijzerhandelaren. Haar moeder was Jacoba Elizabeth Bonekamp, zich noemende Veltman (1826-1873). Een verre voorvader van de Witsens heette Jacob Witsz (plm. 1500- 1587), binnelantsvaarder, komende uit Akersloot, overleden te Amsterdam en daar begraven in de Nieuwe Kerk.
De naam "Staalwijck" herinnert aan de familie Stael, die betrokken was bij de veenontginningen. Het veen aan de kant van Baarn en Soest vormde één geheel met dat van Laag Hees, het Soesterveen en het veen bij Soestdijk. Daarin is verandering gekomen. Een zuidelijk gedeelte onder Soest bleef voorshands nog eigendom van een familie Stael, waartoe ook behoorde Godde Stael, wiens zoon is genoemd in de bisschoppelijke rekening van 1378/1379. In 1424 is een verdeling van het veen tussen Baarn en Soest vastgesteld. Het archief van de graven van Holland heeft in dat jaar de namen van Steven en Willem Stael vermeld.

2. Leden van de familie Staal

Deze waren vooral woonachtig in de gemeenten Baarn, Soest en De Vuursche. De laatstgenoemde gemeente is ontstaan bij "de sluiting van het regthuis". Vanaf 1360 bestond er een zodanig huis, zulks in verband met de toekenning van de lage rechtsmacht. De graaf van Buren, stadhouder Frederik Hendrik, Prins van Oranje (1584-1647), verklaarde dat naast de lage rechtsmacht in de heerlijkheid ook de hoge jurisdictie mocht worden uitgeoefend.
Blijkens een opgaaf over het jaar 1808 telde het dorp 155 inwoners, waarvan alleen de koopman Jacob Staal betaalde in de verponding, nl. veertien gulden. Deze Jacob was getrouwd met Sophia Methorst. Nadat Jacob Staal was heengegaan hertrouwde Sophia op 14 november 1811 met Hendrik de Ruiter, grondeigenaar in De Vuursche, waar hij ook burgemeester is geweest. De Ruiter en Jan Anthonie Staal huurden gezamenlijk een kerkbank. Eerstgenoemde was bij Koninklijk Besluit van 9 december 1823 aangesteld als notabel. Het hoofd van het plaatselijk bestuur der gemeente De Vuursche moest hem daartoe installeren. Deze burgerlijke gemeente is op 20 juni 1857 samengevoegd met die van Baarn. Het echtpaar De Ruiter-Methorst heeft gewoond op Klein Drakestein. Sophia en haar man werden begraven in Lage Vuursche respectievelijk op 28 december 1840 en 15 februari 1854.
De grondeigenaar Jan Anthonie Staal werd geboren op 29 juni 1798 te Lage Vuursche als zoon van Jacob Staal en Sophia Methorst. Deze trad op 25 april 1835, 's avonds om zeven uur, te De Vuursche in het huwelijk met Jacoba Tannetje van Steenbergen. De bruid aanschouwde op 14 september 1809 te Goudriaan het levenslicht. Haar ouders waren ds. Nicolaas van Steenbergen (1773-1852) en Anna Wilhelmina van Slijpe, reeds overleden vóór 1835. Haar wieg stond op 27 april 1777 te Goudriaan. Daar is zij gedoopt op 4 mei 1777.
De predikant kwam ter wereld te Serooskerke op Schouwen, waar diens vader ds. H. van Steenbergen de kerkelijke gemeente diende. Laatstgenoemde is voorganger geweest in de Zeeuwse gemeenten van Krabbendijke (1765) , Serooskerke op Schouwen (1773), Kleverskerke (1784) en het Zuid-Hollandse Cillaarshoek (1791) .
Mevrouw Van Steenbergen-Van Slijpe behoorde tot de vooraanstaande familie van Nicolaas van Slijpe (1737-1797) en diens echtgenote Johanna Diderica van Horbag (1745-1810). De vader van de bruid Staal-Van Steenbergen is verbonden geweest aan de kerken van Goudriaan (1797) , Bergschenhoek (1807), Papendrecht (1811) en geëmeriteerd in 1843.
Het echtpaar had twee kinderen:
- Sophia Hendrika Staal, geboren 18 oktober 1838 te Soest, waar zij is overleden 15 januari 1915. "Mejuffrouw" S.H. Staal heeft milde bijdragen gegeven voor de restauratiekosten van de kerk.
- Soest was ook de bakermat van Jacob Staal. Zijn verzorgster heeft hem daar op 25 maart 1840 neergelegd. Hij studeerde rechten te Leiden. Mr. Jacob Staal is kort na zijn doctoraal examen gestorven.
Vader J.A. Staal overleed op 20 oktober 1884 te Soest, oud 86 jaar. Daar heeft hij gewoond te Pijnenburg wijk C nr. 284. Zijn vrouw is heengegaan op 15 juli 1890, ook op "Staalwijck", in de leeftijd van 80 jaar. Zij werd begraven op 19 juli d.o.v.

3. Bijbellezingen op "Staalwijck"

De eigenaar Jan Anthonie Staal werd bij Koninklijk Besluit van 9 december 1823 benoemd tot kerkvoogd in De Vuursche. De ouderling, smid Pieter Vervat (1801-1863), was in de 19e eeuw in het dorp misschien wel de eerste prediker buiten de kerk, maar toch niet de enige. Staal en zijn vrouw hadden de gewoonte om op een avond in de week de arbeiders van hun landgoed "Staalwijck" met vrouwen en kinderen daar te ontvangen. Genoemde kerkvoogd placht dan met hen te bidden en las een gedeelte voor uit een stichtelijk boek. Meestal gebruikte hij op die weekavonden preken van ds. Dirk Molenaar (1786-1865), die van 1 oktober 1809 tot 13 november 1814 in De Vuursche zijn eerste gemeente diende. Kort geleden trof ik in een koffiehuis te Stroe een portret van Molenaar aan. De eigenaar was er toen nog niet van op de hoogte, dat Molenaar predikant in de kerk van De Vuursche was geweest.
J.A. Staal bracht een bezoek aan Jhr.Mr. A.M.C, (van Asch) van Wijck (1808-1874) aan de Utrechtse Maliebaan. Deze was rechter in de arrondissementsrechtbank aldaar. Hij had grote belangstelling in de geschiedenis van stad en provindie Utrecht. Jhr. Van Wijck publiceerde ARCHIEF VOOR KERK- EN WERELDLIJKE GESCHIEDENIS. Van Wijck is een adellijk geslacht uit overoude tijden. Olger van Wijck was in 1162 een edelman.
Staal ontmoette aan de Maliebaan Johannes van 't Lindenhout (1836-1918) uit Beuningen, die in 1855 bijbelcolporteur werd. Van 't Lindenhout heeft zich toen op verzoek van Staal belast met het houden van bijbellezingen en het doen van zendingswerk op "Staalwijck".
Als personeelsleden daar werden o.m. genoemd: Dirkje Beking, Willem de Bruin, Elisabeth Ettekoven, Neeltje Overeem en Jan Veldhuizen.
De eigenares Sophia Hendrika Staal heeft "Staalwijck" in 1915 vermaakt aan haar tuinman Klaas Dorrestijn.